Ceisteanna Coitianta (CCanna)
1. Eolas ginearálta
2. Eolas faoi Thoghchán an Uachtaráin
Tarlóidh an chéad toghchán eile don Uachtarán Dé hAoine 24 Deireadh Fómhair 2025. Osclaíonn vótaíochtaí ag 7r.n. agus dúnann siad ag 10i.n.
Bíonn an tUachtarán i seilbh oifige ar feadh téarma seacht mbliana ón dáta a dtosaíonn siad sa ról, seachas má fhaigheann siad bás, má éiríonn siad as, má chuirtear as oifig iad nó má éiríonn siad éagumasaithe. Caithfidh an Chúirt Uachtarach a bheith sásta go ndearbhaítear a n-éagumas.
Is féidir le duine post an Uachtaráin a dhéanamh ar feadh dhá théarma ar a mhéad. Féadfaidh an dá théarma sin teacht i ndiaidh a chéile, ach ní gá go dtiocfadh.
Bhí an toghchán deiridh ar siúl ar an 26 Deireadh Fómhair 2018. Sa chás nach n-ainmnítear ach iarrthóir amháin, mar a tharla sa toghchán sin, dearbhaítear go bhfuil an t-iarrthóir sin tofa gan vótáil.
Tá dhá chás inar féidir Uachtarán a chur as oifig. Má chinneann cúigear breithiúna nó níos mó ón gCúirt Uachtarach go bhfuil Uachtarán éagumasaithe go buan, tiocfaidh deireadh le téarma oifige an Uachtaráin.
D’fhéadfadh ceachtar Teach den Oireachtas an tUachtarán a tháinseamh freisin as ucht “mí-iompair a luafar”. D’fhéadfadh cion coiriúil nó mí-úsáid chumhachtaí an Uachtaráin a bheith i gceist le mí-iompar a luafar.
Chun vóta a chaitheamh i dtoghchán an uachtaráin, caithfidh tú a bheith:
- I do shaoránach Éireannach; agus,
- 18 mbliana d’aois nó os a chionn; agus
- Cláraithe le vótáil; agus
- I do ghnáthchónaí in Éirinn.
Is féidir leat a sheiceáil an bhfuil tú cláraithe le vóta a chaitheamh i dtoghchán an Uachtaráin trí dhul go checktheregister.ie agus ansin cliceáil ar “Seiceáil do chuid sonraí”. Tá sé tábhachtach go gcuirfeá d’ainm agus do sheoladh nó d’Éirchód isteach díreach mar atá siad ar chlár na dtoghthóirí.
Mura bhfuil tú in ann do shonraí a aimsiú ar chlár na dtoghthóirí, ach go gceapann tú gur cheart go mbeifeá air, ba cheart duit dul i dteagmháil le d’údarás áitiúil. Féach ar liosta teagmhála na n-údarás áitiúil.
Is féidir leat clárú am ar bith le vóta a chaitheamh i dtoghchán an Uachtaráin trí dhul go checktheregister.ie agus ansin cliceáil ar “Cuir iarratas isteach ar líne chun clárú”. Iarrfar ort d’údarás áitiúil a roghnú, toisc gurb iad na húdaráis áitiúla atá freagrach as cláir na dtoghthóirí a bhainistiú. Iarrfar sonraí ort mar d’ainm, seoladh poist, Éirchód, dáta breithe, UPSP agus seoladh ríomhphoist. Iarrtar na sonraí sin chun dúblach ar chlár na dtoghthóirí a laghdú a oiread agus is féidir agus chun a chinntiú go bhfuil sé chomh cruinn agus is féidir.
I ndiaidh duit do chuid sonraí a chur isteach, próiseálfaidh d’údarás áitiúil d’iarratas ar chlárúchán. Toisc gur féidir le húdaráis áitiúla na mílte iarratas a fháil roimh thoghchán, ba cheart duit cúpla lá a fhágáil sula seiceálann tú ar cuireadh leis an gclár thú. Ba cheart duit dul i dteagmháil le d’údarás áitiúil má bhíonn aon cheist faoi leith agat faoi d’iarratas ar chlárúchán – tá na sonraí teagmhála ar liosta teagmhála na n-údarás áitiúil.
Is féidir leat clárú le vótáil ar fhoirm freisin; is féidir an fhoirm a íoslódáil ó checktheregister.ie nó ó d’údarás áitiúil. Mura dtugann tú do UPSP ar an bhfoirm, beidh ort finné a fháil chun d’fhoirm a dhearbhú. Is féidir le comhalta den Gharda Síochána, ball foirne sibhialtach den Gharda Síochána nó ball foirne d’údarás áitiúil é sin a dhéanamh.
Is féidir leat clárú am ar bith le vóta a chaitheamh i dtoghchán an Uachtaráin, nó do chuid sonraí ar chlár na dtoghthóirí a athrú am ar bith, trí dhul go checktheregister.ie. Má tá cónaí ort i gceantar aon cheann de cheithre údarás áitiúla Bhaile Átha Cliath – Fine Gall, Cathair Bhaile Átha Cliath, Áth Cliath Theas nó Dún Laoghaire-Ráth an Dúin – seolfar ar aghaidh chuig voter.ie thú chun clárú nó chun do chuid sonraí a athrú.
Roimh thoghchán Uachtaráin, eisíonn an tAire Tithíochta, Rialtais Áitiúil agus Oidhreachta “an t-ordú um thoghchán uachtaráin”. Leagtar amach na socruithe don toghchán ann, chomh maith le dáta an toghcháin. Beidh an spriocdháta chun clárú le vótáil ar eolas a luaithe a dheimhnítear lá na vótála, agus tabharfaimid an t-eolas seo chun dáta ansin.
Tá na foirmeacha ábhartha chun iarratas a dhéanamh ar phostvótáil ar fáil ó checkthregister.ie nó ó d’údarás áitiúil. Féach ar liosta teagmhála na n-údarás áitiúil le haghaidh na sonraí teagmhála.
Is féidir d’fhoirm chomhlánaithe a sheoladh chuig d’údarás áitiúil am ar bith.
Roimh thoghchán Uachtaráin, eisíonn an tAire Tithíochta, Rialtais Áitiúil agus Oidhreachta “an t-ordú um thoghchán uachtaráin”. Leagtar amach na socruithe don toghchán ann, chomh maith le dáta an toghcháin. Beidh an spriocdháta chun clárú le haghaidh postvótála ar eolas a luaithe a dheimhnítear lá na vótála, agus tabharfaimid an t-eolas seo chun dáta ansin.
Cuireadh tús leis an tréimhse ainmniúcháin ag 10 a.m. an 5 Meán Fómhair 2025 agus dúnadh í ag 12 p.m. 24 Meán Fómhair 2025.
Beidh liosta ainmneacha, in ord aibítre, ar an bpáipéar ballóide, chomh maith cur síos ar gach iarrthóir. Beidh bosca in aice le hainm gach iarrthóra, ar thaobh na láimhe deise. Marcálfaidh tú do rogha vóta do gach iarrthóir sa bhosca sin.
Nuair a mharcálann tú do pháipéar ballóide, bí cinnte go dtosaíonn tú le ‘1’ don iarrthóir is fearr leat, ansin ‘2’ do do dhara rogha, ‘3’ do do thríú rogha agus mar sin de. Féadfaidh tú vóta a chaitheamh le haghaidh a mhéad nó a laghad iarrthóirí agus is mian leat. Fút féin atá sé go huile agus go hiomlán. Nuair a bheidh vótáilte agat, ba cheart duit do pháipéar ballóide a fhilleadh, agus é a chur sa bhosca ballóide ag an stáisiún céanna óna bhfuair tú do pháipéar ballóide.
Caithfidh tú do vóta a chaitheamh i do stáisiún vótála ainmnithe ar lá na vótála, seachas má tá iarratas déanta agat ar phostvótáil nó ar vóta speisialta.
Cuirtear postvótáil ar fáil le haghaidh catagóirí áirithe daoine mar a shonraítear sa dlí toghcháin.
Áirítear ina measc siúd:
– Comhaltaí den Gharda Síochána;
– Comhaltaí d’Óglaigh na hÉireann;
– Taidhleoirí Éireannacha atá ag fónamh thar lear agus a gcéilí/bpáirtithe;
– Iad siúd nach bhfuil in ann vóta a chaitheamh i láthair go pearsanta ag a stáisiún vótála áitiúil mar gheall ar thinneas nó míchumas;
– Toghthóirí gur dócha nach mbeidís in ann vóta a chaitheamh i láthair go pearsanta ar lá na vótála mar gheall ar a ngairm, a seirbhís nó a bhfostaíocht;
– Mic léinn lánaimseartha atá cláraithe sa bhaile ach atá ina gcónaí in áit eile fad is atá siad ag freastal ar institiúid oideachais sa Stát;
– Toghthóirí anaithnide nó baill de theaghlach an duine a mbeadh a sábháilteacht i mbaol dá bhfoilseofaí a n-ainm agus a seoladh ar chlár na dtoghthóirí;
– Príosúnaigh.
Tá na foirmeacha ábhartha chun iarratas a dhéanamh ar phostvótáil ar fáil ó checkthregister.ie nó ó d’údarás áitiúil. Féach ar liosta teagmhála na n-údarás áitiúil le haghaidh na sonraí teagmhála.
Is féidir d’fhoirm chomhlánaithe a sheoladh chuig d’údarás áitiúil am ar bith. Ach chun a bheith incháilithe le haghaidh vóta poist i dtoghcháin Éireannacha, caithfidh d’údarás áitiúil d’fhoirm a fháil faoin spriocdháta a fhógrófar roimh thoghchán.
Tá tuilleadh eolais faoin bpostvótáil ar ár leathanach faoi vótáil inrochtana.
I ndiaidh duit an fhoirm agus na cáipéisí ábhartha a chur isteach, gheobhaidh tú sraith cáipéisí vótála ina mbeidh:
– páipéir bhallóide;
– admháil le haghaidh na bpáipéar ballóide;
– clúdach litreach ina mbeidh na páipéir bhallóide mharcáilte le cur; agus
– Clúdach litreach níos mó chun na cáipéisí vótála a sheoladh ar ais chuig an gCeann Comhairimh.
Chun vóta a chaitheamh:
– Scríobhfaidh tú ‘1’ sa bhosca in aice le hainm an chéad iarrthóra is rogha leat, agus, más maith leat, ‘2’ sa bhosca in aice le do dhara rogha, ‘3’ sa bhosca in aice le do tríú rogha, agus mar sin de. Ar gach páipéar ballóide, bí cinnte go dtosaíonn tú le ‘1’, ansin ‘2’, ansin ‘3’ agus mar sin de.
– Cuir do pháipéir bhallóide mharcáilte isteach sa chlúdach a bhfuil “Clúdach Páipéar Ballóide” marcáilte air agus dún é;
– Cuir an clúdach sin mar aon leis an admháil chomhlánaithe le haghaidh an pháipéir ballóide isteach sa chlúdach mór faoi sheoladh an Chinn Comhairimh, dún é agus seol sa phost é láithreach;
– Caithfear an páipéar ballóide a chur sa phost agus ní féidir é a shíneadh chuig an gCeann Comhairimh.
Is é Uachtarán na hÉireann Ceann Stáit na hÉireann. Toghann an pobal Uachtarán nua gach seacht mbliana.
Leagtar amach cumhachtaí agus feidhmeanna an Uachtaráin in Airteagal 13 de Bhunreacht na hÉireann. Áirítear ina measc siúd:
Ionadaíocht a dhéanamh ar mhuintir na hÉireann
Déanann an tUachtarán ionadaíocht ar mhuintir uile na hÉireann sa bhaile agus thar lear trí ócáidí poiblí, óráidí a thabhairt agus fáilte a chur roimh chuairteoirí chuig áit chónaithe an Uachtaráin, Áras na Uachtaráin.
Comhaltaí Rialtais, breithiúna agus oifigigh eile a cheapadh
- Ceapann an tUachtarán an Taoiseach, i ndiaidh do Dháil Éireann iad a ainmniú;
- Ceapann an tUachtarán comhaltaí an Rialtais, i ndiaidh don Taoiseach iad a ainmniú;
- Glacann an tUachtarán le haon chomhalta den rialtas d’éirí as oifig, nó comhalta ar bith den rialtas a chur as oifig, ar chomhairle an Taoisigh.
- I measc na sealbhóirí oifige eile a cheapann an tUachtarán, ar chomhairle an Rialtais, tá breithiúna, an tArd-Aighne, an tArd-Reachtaire Cuntas agus Ciste, agus oifigigh Choimisiúnaithe Óglaigh na hÉireann.
An Dáil a Ghairm agus a Lánscor
- Déanann an tUachtarán an Dáil a ghairm nó a lánscor ar chomhairle an Taoisigh.
- Féadfaidh an tUachtarán tionól den Dáil nó den Seanad, nó an péire acu, a ghairm i ndiaidh dul i gcomhairle leis an gComhairle Stáit.
- Féadfaidh an tUachtarán toghcháin nua a ghairm mura bhfuil tacaíocht thromlach na Dála ag an Taoiseach níos mó.
Diúltú an Dáil a Lánscor
- Féadfaidh an tUachtarán diúltú an Dáil a lánscor freisin. Sa chás sin, caithfidh na comhaltaí Dála Rialtas eile a ainmniú.
Reachtaíocht a shíniú ina dlí
- Caithfidh an tUachtarán gach dlí nua a bheartaítear (Bille) a rith dhá Theach an Oireachtais (an Dáil agus an Seanad) a shíniú sula dtagann sé i bhfeidhm mar dhlí nua (Acht). Ritheann Tithe an Oireachtais thart ar 50 Bille gach bliain.
- Féadfaidh an tUachtarán Billí a tharchur chuig an gCúirt Uachtarach má tá aon imní ann nach gcomhlíonann siad an Bunreacht nó go dtagann siad salach air. Chun sin a dhéanamh, caithfidh an tUachtarán dul i gcomhairle leis an gComhairle Stáit ar dtús.
Tá tuilleadh eolais faoin gcaoi a ndéantar dlíthe ar shuíomh gréasáin an Oireachtais: Tithe an Oireachtais – An chaoi a ndéantar dlíthe – Tithe an Oireachtais
Gníomhú mar Cheannasaí Uachtarach Óglaigh na hÉireann
- Is é an tUachtarán Ceannasaí Uachtarach Óglaigh na hÉireann, agus déanann an tUachtarán gach oifigeach d’Óglaigh na hÉireann a choimisiúnú dá bhrí sin. Níl aon cheannas míleata ag an Uachtarán ar Óglaigh na hÉireann. Faoin Acht Cosanta, 1954, feidhmíonn an Rialtas ceannas míleata tríd an Aire Cosanta, a bhainistíonn agus a rialaíonn Óglaigh na hÉireann.
Cabhraíonn an Chomhairle Stáit leis an Uachtarán agus tugann comhairle i réimsí inniúlachta sonraithe ar leith. Leagtar amach cumhachtaí agus feidhmeanna na Comhairle Stáit in Airteagal 31 den Bhunreacht. Leagtar amach sa Bhunreacht freisin na cúinsí ina gcaithfidh an tUachtarán dul i gcomhairle leis an gComhairle Stáit. Ina measc siúd, luaitear nuair is mian leis an Uachtarán:
- Tionól de cheachtar Teach an Oireachtais, nó an péire acu (an Dáil agus an Seanad), a ghairm i dtaobh aon ní a bhfuil tábhacht náisiúnta nó tábhacht phoiblí ann (Airteagal 7);
- Aitheasc a chur faoi bhráid an náisiúin le cead an Rialtais (Airteagal 7);
- Aighneas idir an Dáil agus an Seanad faoi Bhille Airgid a réiteach, reachtaíocht nach bpléann ach le caiteachas nó cánachas mar shampla (Airteagal 22);
- Reachtaíocht (Bille) a tharchur chuig an gCúirt Uachtarach chun a chinneadh an gcomhlíonann sí an Bunreacht nó an dtagann sí salach air (Airteagal 26);
- Bille a chur faoi bhráid an phobail le haghaidh reifrinn (Airteagal 27).
Ba é an uair dheireanach a tionóladh an Chomhairle Stáit mí Iúil 2024, nuair a d’iarr an tUachtarán a dearcthaí chun bunreachtúlacht an Bhille Cosanta (Leasú), 2024 a mheas.
Tá trí chatagóir comhaltaí ann:
Comhaltaí ex officio (.i. comhaltaí atá ar an gComhairle go huathoibríoch mar gheall ar an bpost atá acu):
-
- An Taoiseach
- An Tánaiste
- An Príomh-Bhreitheamh
- Uachtarán na Cúirte Achomhairc
- Uachtarán na hArd-Chúirte
- Ceann Comhairle na Dála
- Cathaoirleach an tSeanaid
- An tArd-Aighne
Daoine a bhí i bpost faoi leith roimhe sin:
Gach duine, atá in ann agus atá toilteanach gníomhú, a bhí i seilbh oifige mar Uachtarán, mar Thaoiseach nó mar Phríomh-Bhreitheamh.
Comhaltaí a cheapann an tUachtarán: Ní bhíonn sé de dhualgas ar Uachtarán aon chomhaltaí a cheapadh ar an gComhairle, ach tá gach Uachtarán tar éis comhaltaí a cheapadh go dtí seo. Féadfaidh an tUachtarán seachtar comhaltaí ar a mhéad a cheapadh, agus is as a gcomhairle féin a cheaptar iad. I measc na gcomhaltaí faoi láthair tá: Sinéad Burke, gníomhaí ar son daoine faoi mhíchumas; an Dr Sindy Joyce, gníomhaí ar son chearta an Lucht Siúil; an Dr Cara Augustenborg, ánra i mbeartas comhshaoil sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath; an t-iar-Choimisinéir Teanga Seán Ó Cuirreáin; an Dr Mary Murphy, léachtóir sinsearach ar an BA sa pholaitíocht agus saoránacht ghníomhach in Ollscoil Mhá Nuad; an Dr. Urr. Johnston McMaster, ministir Meitidisteach agus ollamh taca cúnta i Scoil Éacúiméinice na hÉireann i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath; agus Maurice Malone, príomhfheidhmeannach an Birmingham Irish Association.
Ní bhíonn aon fheidhmeanna cinnteoireachta ná ceaptha beartas ag an Uachtarán don Stát. Forordaítear ról an Uachtaráin leis an mBunreacht agus is léargas é ar luachanna agus prionsabail na tíre (de réir Baker J., Right to Know CLG v Commissioner for Environmental Information & Ors [2022] IESC 19).
There have been 9 Presidents of Ireland since the role was established under the Constitution in 1937:
President Douglas Hyde (1938-1945)
President Seán T O’Kelly (1945-1959)
President Éamon de Valera (1959-1973)
President Erskine Childers (1973-1974)
President Cearbhall Ó Dálaigh (1974-1976)
President Patrick Hillary (1976-1990)
President Mary Robinson (1990-1997)
President Mary McAleese (1997-2011)
President Michael D. Higgins (2011-2025)
Chun seasamh i dtoghchán uachtaráin, caithfidh tú a bheith i do Shaoránach Éireannach agus 35 bliain d’aois nó níos sine.
Caithfear gach iarrthóir a ainmniú ar cheann de na bealaí seo a leanas, a leagtar síos sa Bhunreacht:
• Ainmniúchán a fháil ó 20 comhalta ar a laghad de Thithe an Oireachtais (Teachtaí Dála nó Seanadóirí)
• Ainmniúchán a fháil ó cheithre Chomhairle Cathrach nó Contae
Ní fhéadfaidh comhaltaí an Oireachtais (Teachtaí Dála agus Seanadóirí) ná comhaltaí na gComhairlí Cathrach agus Contae níos mó ná iarrthóir amháin a ainmniú don toghchán céanna.
Féadfaidh iar-Uachtaráin nó Uachtaráin atá ag dul as oifig iad féin a ainmniú mar iarrthóir, ach ní fhéadfaidh siad ach dhá théarma 7 mbliana ar a mhéad a dhéanamh.
Féadfaidh Teachtaí Dála, Seanadóirí nó Feisirí de Pharlaimint na hEorpa (FPE) reatha a bheith ina n-iarrthóirí i dtoghchán an Uachtaráin. Ach caithfidh siad éirí as a suíochán má thoghtar mar Uachtarán iad. Ní fhéadfaidh an tUachtarán a bheith i seilbh post ar bith eile.
Ach oiread le gach réimse eile den saol, táimid ag baint leas anois as na meáin shóisialta, teachtaireachtaí ar líne agus an t-idirlíon chun cúrsaí reatha, ceisteanna polaitiúla agus toghcháin a phlé. Táimid ag fáil go leor faisnéise ar líne ó go leor áiteanna difriúla.
Tá an t-idirlíon in ann a bheith an-chabhrach nuair atá fíricí agus faisnéis le fáil, agus chun dearcthaí difriúla a roinnt. Ach baintear úsáid as uaireanta chun ‘mífhaisnéis’ agus ‘bréagaisnéis’ a scaipeadh. Úsáidtear na focail sin chun cur síos a dhéanamh ar fhaisnéis nach bhfuil cruinn nó nach bhfuil fianaise ann ina leith, faisnéis atá míthreorach agus a chuirfeadh duine amú, nó faisnéis atá bréagach. Uaireanta, postálann nó scaipeann daoine an fhaisnéis trí thimpiste mar go gcreideann siad go bhfuil sí fíor agus ní bhíonn sé i gceist acu daoine a chur amú (sin mífhaisnéis). Ach féadfaidh daoine eile faisnéis bhréagach a phostáil d’aon turas chun an dallamullóg a chur ar dhaoine (sin bréagaisnéis).
I gcás toghchán, sampla de bhréagaisnéis a bheadh i nduine a phostálfadh faisnéis mhíchruinn d’aon turas faoin áit agus am ar cheart vóta a chaitheamh nó faoin gcaoi le vóta a chaitheamh chun mearbhall a chur ar vótálaithe nó cleas a imirt ar dhaoine ionas nach vótálfaidh siad.
Foilsítear físeáin nó míreanna fuaime ar an idirlíon uaireanta nach bhfuil fíor nó a athraíodh nó a cuireadh in eagar. D’fhéadfaidís imeachtaí a léiriú nár tharla nó a tharla in áit nó ag am difriúil. Nó d’fhéadfaidís daoine a thaispeáint ag rá nó ag déanamh rudaí nach ndúirt nó nach ndearna siad. Seans go bhfaca tú iad sin á dtuairisciú mar ‘dhomhainbhrionnuithe’.
Ní fadhbanna nua iad sin. Ach tá níos mó airde le blianta beaga anuas ar an dochar a dhéanann siad mar gur féidir faisnéis bhréagach a scaipeadh i bhfad níos tapa agus níos forleithne ar líne. Tá sé i bhfad níos saoire agus níos éasca freisin físeáin agus gearrthóga fuaime a athrú agus a chúbláil.
Bíonn sé deacair mífhaisnéis agus bréagaisnéis agus domhainbhrionnuithe a aithint uaireanta, go háirithe nuair a chuirtear i láthair go pointeáilte iad agus go bhfuil cuma na fírinne orthu. Seolann cara nó duine muinteartha iad go minic, nó seoltar chuig grúpa áitiúil iad ar na meáin shóisialta nó in uirlis teachtaireachta. Go minic, scaiptear bréagaisnéis chun freagairt láidir a chruthú – ar nós spleodar nó fearg mhór.
Dá bhrí sin, nuair atá tú ag léamh ábhair, ag breathnú ar fhíseáin nó ar chláir, nó ag éisteacht le podchraoltaí ar líne nó sna meáin, fiafraigh díot féin i gcónaí:
- Cén chaoi a mbeidh a fhios agam go bhfuil sé seo fíor?
- Cé atá á rá seo liom?
- Cén fáth a bhfuil siad á rá seo liom?
- Cén chaoi a ndeimhneoidh mé é seo? / Cén chaoi ar féidir liom a sheiceáil an bhfuil sé ceart?
- An gcaithfidh mise aon athmhachnamh a dhéanamh? / An gcaithfidh mé tuilleadh machnaimh a dhéanamh air seo?
Agus ná déan dearmad, i rith feachtas toghchánaíochta, caith le gach lá ar nós gur Lá na nAmadán é!
Beidh trí ainm ar an bpáipéar ballóide do thoghchán an Uachtaráin: Catherine Connolly, Jim Gavin agus Heather Humphreys. Tá páipéar ballóide samplach le feiceáil ar an nasc seo: Toghcháin an Uachtaráin – An Coimisiún Toghcháin
Tá trí ainm ar an bpáipéar ballóide do thoghchán an Uachtaráin – Catherine Connolly, Jim Gavin agus Heather Humphreys. Cé gur chuir iarrthóir amháin in iúl gur tharraing sé siar ó fheachtas na hUachtaránachta, leagtar amach an próiseas a chaithfear a chomhlíonadh i dtoghcháin an Uachtaráin sa dlí toghcháin – Acht Toghchán an Uachtaráin, 1993. Faoi alt 30 den Acht sin, féadfaidh duine a n-iarrthóireacht a tharraingt siar i dtoghchán an Uachtaráin aon tráth roimh chríochnú an rialaithe ar ainmniúcháin a dhéanfaidh an Ceann Comhairimh Toghcháin Uachtaráin, ach ní ina dhiaidh sin. I gcás an toghcháin reatha, rinneadh rialú ar na hainmniúcháin ag 3.00 i.n. ar an 24 Meán Fómhair 2025.
Foráiltear in alt 37(2)(a) d’Acht Toghchán an Uachtaráin, 1993 go dtabharfar ainmneacha agus tuairiscí na n-iarrthóirí a bheidh arna n-ainmniú sa toghchán ar pháipéar ballóide.
Toisc nár tharraing aon iarrthóir a n-ainmniú siar faoin spriocdháta, tá trí ainm ar an bpáipéar ballóide go fóill. Comhairfear vótaí le haghaidh gach iarrthóra ar an bpáipéar ballóide dá bhrí sin.
Tá an triúr iarrthóirí ainmnithe ar an bpáipéar ballóide mar sin.
Beidh triúr iarrthóirí ar an bpáipéar ballóide. Comhairfear na vótaí le haghaidh gach iarrthóra. Déanfar comhaireamh na vótaí de réir an rialaithe le haghaidh chomhaireamh na vótaí a leagtar amach in Acht Toghchán an Uachtaráin, 1993.
Nuair a mharcálann tú do pháipéar ballóide, tosaigh le ‘1’ don iarrthóir is fearr leat, ansin ‘2’ do do dhara rogha, agus mar sin de. Féadfaidh tú vóta a chaitheamh le haghaidh a mhéad nó a laghad iarrthóirí agus is mian leat. Fút féin atá sé go huile agus go hiomlán.
Mar a tharlaíonn i gcomhaireamh toghcháin go hiondúil, comhairfear na vótaí príomhrogha le haghaidh gach iarrthóra. I ndiaidh an chéad chomhairimh sin, cuirfear an t-iarrthóir ag a bhfuil an líon vótaí príomhrogha is ísle as an áireamh más gá, agus dáilfear na vótaí dara rogha ar na páipéir bhallóide sin i measc na n-iarrthóirí atá fágtha.
Chun a chinntiú go gcomhairtear do vóta, bí cinnte do roghanna a mharcáil chomh soiléir agus is féidir. Mura dteastaíonn uait uimhir a chur le gach iarrthóir ar an bpáipéar ballóide, ba cheart an bosca in aice le hainm na n-iarrthóirí nach bhfuil tú ag caitheamh vóta ar a son a fhágáil folamh.
Chun a chinntiú nach meastar go bhfuil do vóta neamhbhailí nó “millte”, ná cuir aon mharc eile ar an bpáipéar ballóide.
Ní féidir, leagtar amach an próiseas a chaithfear a chomhlíonadh i dtoghcháin an Uachtaráin sa dlí toghcháin – Acht Toghchán an Uachtaráin, 1993. Pléitear an sceideal chun iarrthóirí a ainmniú faoi alt 14 den Acht sin. I bhfeachtas reatha thoghcháin an Uachtaráin, d’oscail an tréimhse ainmniúcháin ag 10 r.n. Dé hAoine, 5 Meán Fómhair 2025 agus dhún sí ag 12 meán lae Dé Céadaoin, 24 Meán Fómhair 2025.
Faoin dlí toghcháin (alt 53 (arna leasú) den Acht Toghcháin, 1997), ní fhéadfaidh an t-uasmhéid a chaithfidh iarrthóir i rith a bhfeachtais €750,000 a shárú.
Féadfar suas le €250,000 de na speansais sin a íoc ar ais le hiarrthóirí toghcháin má thoghtar iad nó má tá an líon vótaí a fhaigheann siad níos mó ná an ceathrú cuid den chuóta (féach: Minister Browne signs order increasing maximum reimbursement of presidential election expenses).
Is é an cuóta an líon vótaí a theastaíonn ó iarrthóir le go dtoghfar iad. Ríomhfar an cuóta do thoghchán an Uachtaráin tríd an líon vótaí neamhbhailí (millte) a dhealú ón líon iomlán vótaí a caitheadh, an freagra a roinnt ar 2 toisc gur post amháin atá le líonadh (an tUachtarán) agus 1 a shuimiú leis sin:
Pléitear ceist na bpáipéar ballóide neamhbhailí (ar a dtugtar vóta millte uaireanta) faoin dlí toghcháin – alt 48 d’Acht Toghchán an Uachtaráin, 1993 (Acht Toghchán an Uachtaráin, 1993, alt 48). Tá ceithre chatagóir de bhallóidí neamhbhailí ann:
- aon pháipéar ballóide nach mbeidh an marc oifigiúil air (is é sin, páipéar ballóide nár stampáil an fhoireann vótála)
- aon pháipéar ballóide nach léireoidh an vóta príomhrogha d’iarrthóir éigin go soiléir
- aon pháipéar ballóide a léireoidh an vóta príomhrogha do níos mó ná iarrthóir amháin, nó
- aon pháipéar ballóide a mbeidh ní ar bith (seachas an uimhir ar an gcúl) scríofa nó marcáilte air is dóigh leis an gCeann Comhairimh gur ní é as ar féidir an toghthóir a shainaithint.
Maidir le (4) thuas, is faoin gCeann Comhairimh Áitiúil a chinneadh ar ní é aon rud a scríobhtar nó a mharcáiltear ar an bpáipéar ballóide as ar féidir an toghthóir a shainaithint. Má mheasann siad go bhféadfaí an t-ábhar scríofa nó marcáilte a léirmhíniú le réasún mar ní as ar féidir an toghthóir a shainaithint, rialaítear go bhfuil an páipéar ballóide neamhbhailí.
Chun a chinntiú go gcomhairfear do rogha, níor cheart duit aon mharc a chur ar an bpáipéar ballóide seachas do rogha a chur in iúl mar 1, 2, srl.
Tá liosta de na Cinn Chomhairimh Áitiúla ar fáil ar shuíomh gréasáin an Chinn Comhairimh Toghcháin Uachtaráin faoi Eolas Ginearálta agus Fógraí – Toghchán na hUachtaránachta
Cuirfear tús le comhaireamh thoghchán an Uachtaráin ag 9.00 r.n. Dé Sathairn, 25 Deireadh Fómhair. Osclóidh gach Ceann Comhairimh na boscaí ballóide dá dtoghcheantar ina n-ionad comhairimh féin. Seolfaidh na Cinn Comhairimh torthaí a gcomhairimh chuig an gCeann Comhairimh Toghcháin Uachtaráin i gCaisleán Bhaile Átha Cliath. Beidh formáid chaighdeánach in úsáid acu ar a mbeidh an líon iomlán vótaí, an líon vótaí millte, an líon vótaí bailí agus an líon vótaí céadrogha. Déanfaidh an Ceann Comhairimh Toghcháin Uachtaráin agus a fhoireann na torthaí a sheiceáil agus a dheimhniú.
Dearbhóidh an Ceann Comhairimh Toghcháin Uachtaráin gur toghadh an t-iarrthóir ar an bpáipéar ballóide a fuair an líon is mó vótaí sa toghchán agus gurb iad an tUachtarán toghaí iad.
De réir Airteagal 12 den Bhunreacht, is é an tslí a rachaidh an tUachtarán i gcúram oifig an Uachtaráin ná leis an dearbhú a leagtar amach sa Bhunreacht a dhéanamh go poiblí. Tarlóidh sé sin an lá i ndiaidh do théarma Mhichíl D Uí hUigínn a theacht chun críche.
Reáchtáladh 14 thoghchán don Uachtarán ó bunaíodh an Stát.
Mura n-ainmnítear ach iarrthóir amháin i dtoghchán an Uachtaráin, ní theastaíonn aon toghchán. Tharla sé sin sé huaire (1938, 1952, 1974, 1976, 1983 agus 2004).
I gcás trí thoghchán, bhí beirt iarrthóirí ann (1959, 1966 agus 1973).
Tugtar liosta iomlán de na hiarrthóirí i ngach toghchán anseo thíos:
Bliain: 1938
Iarrthóirí: Iarrthóir amháin
An t-iarrthóir a toghadh:Dr Dubhghlas de hÍde
Bliain: 1945
Iarrthóirí:
Patrick McCartan
Seán Mac Eoin
Seán T Ó Ceallaigh
An t-iarrthóir a toghadh: Seán T Ó Ceallaigh
Bliain: 1952
Iarrthóirí: Iarrthóir amháin
An t-iarrthóir a toghadh: Seán T Ó Ceallaigh
Bliain:1959
Iarrthóirí:
Eamon de Valera
Seán MacEoin
An t-iarrthóir a toghadh: Eamonn de Valera
Bliain: 1966
Iarrthóirí:
Éamon de Valera
Thomas F O’Higgins
An t-iarrthóir a toghadh: Éamon de Valera
Bliain: 1973
Iarrthóirí:
Erskine Childers
Tom O’Higgins
An t-iarrthóir a toghadh: Erskine Childers
Bliain: 1974
Iarrthóirí: Iarrthóir amháin
An t-iarrthóir a toghadh: Cearbhaill Ó Dálaigh (following death of Erskine Childers)
Bliain: 1976
Iarrthóirí: Iarrthóir amháin
An t-iarrthóir a toghadh: An Dr Pádraig Ó hIrghile (i ndiaidh do Chearbhall Ó Dálaigh éirí as)
Bliain: 1983
Iarrthóirí: Iarrthóir amháin
An t-iarrthóir a toghadh: An Dr Pádraig Ó hIrghile
Bliain: 1990
Iarrthóirí:
Austin Currie
Máire Mhic Róibín
Brian Lenihan
An t-iarrthóir a toghadh: Máire Mhic Róibín
Bliain: 1997
Iarrthóirí:
Mary Banotti
Máire Mhic Ghiolla Íosa
Derek Nally
Adi Roche
Dana Rosemary Scallon
An t-iarrthóir a toghadh: Máire Mhic Ghiolla Íosa
Bliain: 2004
Iarrthóirí: One candidate
An t-iarrthóir a toghadh: Dr Mary McAleese
Bliain: 2011
Iarrthóirí
Mary Davis
Micheál D Ó hUigínn
Seán Gallagher
Micheál D Ó hUigínn
Martin McGuinness
Gay Mitchell
David Norris
Dana Rosemary Scallon
An t-iarrthóir a toghadh: Micheál D Ó hUigínn
Bliain: 2018
Iarrthóirí:
Peter Joseph Casey
Micheál D Ó hUigínn
Gavin Duffy
Joan Freeman
Seán Gallagher
Micheál D Ó hUigínn
Liadh Ní Riada
An t-iarrthóir a toghadh: Micheál D Ó hUigínn